Gençlik Gücü Bangladeş'te Bir Diktatörü Nasıl Devirdi? Adım Adım Gelişmeler

Bir zamanlar imkânsız olduğu düşünülen şey Bangladeş'te gerçekleşti. Gençliğin görülmemiş gücü, sarsılmaz kara kaya olan Şeyh Hasina'yı milletin kolektif boynundan atmayı başarmıştır.

Bu kritik kavşakta, Bangladeş yeni bir geleceği kucaklamaya hazırlanırken, bu geleceğin temellerinin ve yönünün artık toplumda yayılan anlatılar tarafından şekillendirildiğini kabul etmek önemlidir.

15 yıl süren Şeyh Hasina’nın otoriter yönetimi geçtiğimiz 4 Ağustos günü itibariyle nihayete ermiş oldu The Daily Star bu gelişmeleri şu cümlelerle aktardı: “İnsanların farklılıklarını bir kenara bırakıp özgürlük ve daha iyi bir yarın arzusuyla birleşerek gerçekten iktidara geldikleri bir gün. Sadece bu Ocak ayında üst üste dördüncü kez iktidara gelen Şeyh Hasina'nın devrilmesine yol açan öğrenci kitle hareketinin olağanüstü gösterisinin bundan böyle kitlesel ayaklanmalar tarihimizde yeni bir referans noktası olacağını söylemek abartı olmayacaktır.

Önceki gün yaşanan olayların yarattığı aciliyet nedeniyle planlanan "Dakka Yürüyüşü "nün bir gün ertelenmesiyle, gün başlamadan önce bile beklenti artmıştı. Birçok kişinin ikinci şiddet dalgası olarak adlandırdığı olaylarda, iktidar partisi aktivistleri ve polisin hükümet karşıtı protestocularla çatışması sonucu o gün yaklaşık yüz kişi hayatını kaybetti. 18-21 Temmuz'daki ilk dalga sırasında 200'den fazla kişi ölmüştü. Adalet taleplerinin sık sık önemsizleştirildiğini gören çaresiz protestocular, son bir hamleyle tüm bu saçmalıklara ve şiddete bir son vermek istediler. Ve Pazartesi günü saat 16:00'da, ülkenin dört bir yanından gelen kalabalıklar sokağa çıkma yasağını hiçe sayarak Gono Bhaban'ı kuşatmak üzere Dakka'ya doğru yola çıkarken, ordu komutanı Şeyh Hasina'nın istifasını açıkladı. Ülkeyi yönetmek üzere yakında geçici bir hükümet kurulması bekleniyor.

Önümüzdeki günlerde, her bir cinayet için adalet ve barışçıl geçiş vaatlerini hızla yerine getireceğini umduğumuz geçici hükümet hakkında daha fazla bilgi sahibi olacağız. Ancak şu anda, tarihimizdeki bu anın farkına varalım. Bu türden hareketli günleri 1952'de, 1969'da ve 1990'da gördük. Ancak bu ayaklanmaların hiçbiri bu kadar çok cana mal olmadı. Seçimler ne kadar şaibeli olursa olsun hiçbiri demokratik yollarla seçilmiş bir hükümete karşı değildi, . Bu durum, bu son ayaklanmanın hangi arka planda gerçekleştiğini hatırlamamızı ve gelecekteki eylemlerimizin bu arka planla uyumlu olmasını daha da önemli kılmaktadır; aksi takdirde bu ayaklanmanın başarılı olması için yapılan büyük fedakarlıklar boşa gitmiş olacaktır.

Kısa süre önce öğrenci protestolarıyla çalkalanan ülkede geçici hükümetin başına Cumhurbaşkanı Muhammed Şahabuddin ile Öğrenci Ayrımcılık Karşıtı Hareketi yöneticileri arasında yapılan toplantı sonucunda, geçici hükümetin başına Nobel Barış Ödüllü Muhammed Yunus'un atanmasına karar verildi. BU geçici hükümetin kalan üyelerinin de çeşitli siyasi partilerle yapılacak istişarelerin ardından belirleneceği kaydedilirken, aynı zamanda bu hükümetin ülkeyi seçime en kısa sürede götürecek yol haritasını belirleyeceği de ifade edildi.

15 yıldır tam bir istibdat altında yaşayan, hatta çoğu zaman ülkede bir tür uzatmala 28 Şubat süreci olarak nitelenen, Cemaat-I İslami yöneticilerinin idam edildiği, hatta son öğrenci olaylarının ardından partinin kapatılıp faaliyetlerinin yasaklanmasının düşünüldüğü bir anda Hasina yönetiminin sonuna götüren süreç nasıl yaşandı? Ona kısaca yakından bakalım.

Bangladeş'te zalim bir hükümeti deviren huzursuzluk ve ayaklanmalar

Bangladeş hükümeti yakın zamanda devam eden huzursuzluğa karşı tepkisini artırdı ve ülke genelinde askeri yaptırımların artmasına yol açan "gördüğü yerde ateş etme" emri çıkardı. Bu rapor, kota reformu talep eden protestoların ayrıntılarını, hükümetin katı önlemlerini ve siyasi sonuçlara yol açan ve sonunda Başbakan Hasina'nın bir zamanlar yenilmez olan hükümetinin devrilmesine yol açan yüzlerce can kaybına yol açan olayları ayrıntılarıyla ele alıyor.

Kota reformu talebiyle protestolar

Bangladeş'teki son protestolar iş kotası sisteminde reform yapılması talepleri etrafında yoğunlaşıyor. Bu sistem, hükümetteki işlerin önemli bir kısmını Bangladeş'in 1971 kurtuluş savaşında savaşanların torunlarına ayırıyor. Pek çok öğrenci, işe alımda liyakatin esas alınması gerektiğini savunarak bunu adaletsiz ve modası geçmiş bir durum olarak görüyor. Protestolar temmuz başında başladı ve hızla tırmandı. Daha spesifik olarak huzursuzluk, Yüksek Mahkeme'nin benzer protestoların ardından 2018'de kaldırılan iş kotası sistemini yeniden yürürlüğe koymasının ardından başladı. Ülke genelindeki çeşitli üniversitelerden öğrenciler bu protestolara öncülük ediyor ve tüm başvuranlar için daha adil olacağına inandıkları liyakate dayalı bir sistemi savunuyorlardı. Başlangıçta barışçıl olan grup, polis ve hükümet yanlısı öğrenci aktivistlerin göstericilerle çatışmasıyla şiddete dönüştü. Hükümetin interneti kapatmak ve orduyu görevlendirmek de dahil olmak üzere sert tepkisi huzursuzluğu daha da artırdı. Bu durum, üniversite mezunları arasındaki yüksek işsizlik oranları ve yaygın yolsuzluk da dahil olmak üzere Bangladeş'teki daha derin siyasi ve ekonomik sorunlara dikkat çekiyor.

Hükümetin Sıkı Önlemleri

Cumartesi günü protestoları bastırmak için uygulanan sokağa çıkma yasağı sırasında biri polis olmak üzere yedi kişi öldürüldü. Başbakan Şeyh Hasina hükümeti, özellikle kamu işlerinde kota reformu talebi üzerine yoğunlaşan protestoları bastırmak için katı bir yaklaşım benimsedi. Aralarında Reuters'ın da bulunduğu çeşitli haberlere göre son günlerde hareket nedeniyle 114 kişi hayatını kaybetti.

Sokağa çıkma yasağının uygulanması

Başlangıçta Cuma gecesi uygulanan sokağa çıkma yasağı, vatandaşların temel hizmetlere erişebilmesi için Cumartesi günü kısa bir süreliğine gevşetildi. Awami Birliği Genel Sekreteri Obaidul Kader, ordunun aşırı durumlarda ateş açma yetkisine sahip olduğunu belirtti. Bu nedenle düzeni sağlamak amacıyla Pazar ve Pazartesi günleri resmi tatil ilan edildi.

İnternetin Kapatılması ve Askeri Dağıtım

Perşembe gününden bu yana internet hizmetleri kapatıldı ve Bangladeş sokakları büyük oranda boş kaldı. Zırhlı araçların da aralarında bulunduğu askeri devriyeler Dakka'da konuşlandırıldı. Sokağa çıkma yasağı Pazar gününe kadar devam edecek, ardından Başbakan Hasina durumu yeniden değerlendirecekti. Sokağa çıkma yasağına rağmen Cumartesi günü Dakka'da biri Savar'da olmak üzere yedi ölüm daha bildirildi.

Uluslararası ve Yurtiçi Tepkiler

Birleşmiş Milletler Bangladeş'teki şiddete ilişkin endişelerini dile getirdi. BM İnsan Hakları Dairesi Başkanı Volker Turk, öğrencilere yönelik saldırıları kınadı. Hükümet, bazı protesto liderleriyle müzakere ederken aynı zamanda tutuklamalar yaparak durumu yönetmeye çalıştı. Ayrımcılık karşıtı öğrenci hareketinin lideri Nahid İslam'ın Cuma gecesi tutuklanması dikkat çekti. Çok sayıda muhalif BNP lideri de gözaltına alındı.

Yüksek Mahkeme'de Kota Reformu Duruşması

Pazar günü kota reformuyla ilgili önemli bir Yüksek Mahkeme duruşması planlanıyordu. Başsavcı Aminuddin Manik, hükümetin Yüksek Mahkeme'nin kota reformuna ilişkin kararını bozmaya çalışacağını belirtti. 2018'de kota reformu hareketi, Başbakan Hasina'nın belirli gruplara yönelik küçük bir yüzde dışında çekincelerin çoğunun kaldırıldığını duyurmasına yol açtı. Ancak 2021 Yüksek Mahkeme kararı çekinceleri yeniden gündeme getirerek hükümetin itiraz etmesine yol açtı. Bu duruşmanın sonucu merakla beklenirken küresel dikkat Bangladeş'e odaklandı.

Bangladeş Ordusu Astsubaylarından Resmi Olmayan Açıklama

Resmi olmayan bir açıklamada, Bangladeş Ordusu'nun kıdemsiz subayları, ülke vatandaşlarına sarsılmaz desteklerini açıkladılar ve her türlü sokağa çıkma yasağı emrine direnme sözü verdiler. Masum öğrencilere yönelik acımasız baskıyı kınadılar ve kendilerini her türlü siyasi müdahaleden uzak tutarak özgürlüğü, adaleti ve ordunun bütünlüğünü savunacaklarına söz verdiler.

Astsubayların Açıklamasından Alıntı

"Komuta kanalımıza saygılarımla, biz, Bangladeş Ordusu Astsubayları, hem Ordunun hem de ulusun en güçlü omurgasını oluşturuyoruz. Giydiğimiz savaş üniforması rüşvet, kota veya kayırma yoluyla kazanılmadı. Harp Okulu'nda ve diğer askeri enstitülerde yıllarca süren sıkı eğitimden sonra bu üniformayı başardık. Eğitimimiz, milletin en büyük gururu olan 'Bangladeş Ordusu'nun Gururlu Mensupları' olmak için canlı gençliğimizi feda etmeyi içeriyordu.

Bugün bu vahim durumda milletin Bangladeş Ordusu'nun yanında olmasına ihtiyacı var. Başlangıçta buna gerek yoktu ama artık vatandaşlarımız yardımımızı talep ediyor. Onlara yardım etmek yerine onlarla yüzleşmek için birlikler hazırlıyoruz! Bangladeş Ordusu kendi topraklarında hâlâ aktifken vatandaşlarımız neden dış dünyadan yardım istesin ki?"

Kota Sistemine İlişkin Yargı Kararları: Yargıtay Kararı

Temyiz Bölümü, hükümette işe alımların yüzde 93'ünün artık liyakat esasına dayalı olacağını ilan ederek, Yüksek Mahkeme'nin kota sistemini geri getirme kararını reddetti. Geriye kalan yüzde yedi ise şu şekilde dağıtılacak: yüzde beş özgürlük savaşçısı kotası, yüzde bir azınlık kotası ve yüzde bir engelli üçüncü cinsiyet kotası için. Hükümet bu kota oranlarını gerektiği gibi ayarlama yetkisini saklı tutar. Yargıtay, hükümete bu konuyla ilgili derhal bir tebligat yapması talimatını verdi.

Siyasi ve Sosyal Etkiler

Artan Gerilim

Bangladeş'teki durum, kota reformu hareketi nedeniyle aniden istikrarsızlaştı. Protestolar, Dhaka ve Chittagong da dahil olmak üzere büyük şehirlerde ablukalara yol açarak eylemleri durma noktasına getirdi. Ülkenin çeşitli yerlerinde en az altı kişi öldürüldü; bu, son yıllarda benzeri görülmemiş bir şiddet düzeyine işaret ediyor.

Hükümetin Yanıtı

Hükümetin tepkisi, hareketi 'hükümet karşıtı bir hareket' olarak görerek bastırmak oldu. Awami Birliği Genel Sekreteri Obaidul Quader, düzenlediği basın toplantısında bu noktaya vurgu yaparak, "Bu hareketin kota karşıtlığı adına hükümet karşıtı bir hareket olduğunu başından beri söylüyoruz."

Muhalefetin Duruşu

BNP liderleri, Bangladeş'in mevcut durumunun öğrencileri protestoya zorladığını savunuyor. BNP Ulusal Daimi Komite üyesi Abdul Moin Khan BBC Bangla'ya şunları söyledi: "Hükümet ne derse desin, yeni nesil Bangladeş'in mevcut adaletsiz gerçekliğini kabul etmeye istekli değil. Ve bu hareket onların hükümete karşı genel öfkelerinin bir ifadesidir."

Son gelişmeler

Son iki haftadır çeşitli devlet üniversitelerinden öğrenciler herhangi bir hükümet baskısı olmaksızın protesto gösterileri düzenliyorlar. Ancak Başbakan Şeyh Hasina'nın Çin ziyaretinin ardından Ganobhaban'da düzenlediği basın toplantısı sonrasında hükümetin tutumu sertleşti. İktidardaki Awami Birliği'nin öğrenci kanadı olan Bangladeş Chhatra Birliği, o zamandan beri protestolara karşı aktif hale geldi.

Kamu Yönetimi Bakanı Farhad Hossain, Temyiz Dairesi'nin bugün Yüksek Mahkeme'nin kota sisteminin eski haline getirilmesini iptal eden kararına ilişkin bir gazete tebliği yayınlayabileceğini duyurdu.

Tutuklamalar ve Sokağa Çıkma Yasağının Etkisi

Polisin Pazartesi günü bildirdiğine göre, öğrencilerin kamu hizmeti alım kurallarını protesto etmeye başlamasından bu yana Bangladeş'i saran ve 163 kişinin ölümüyle sonuçlanan şiddet olayları nedeniyle Dakka'da aralarında bazı muhalefet liderlerinin de bulunduğu 500'den fazla kişi tutuklandı.

David Bergman'ın analizi

X'te David Bergman, Bangladeş'teki Başbakan Şeyh Hasina ve Awami Birliği yönetimindeki rejimin mevcut istikrarsız durumunu analiz ederek birkaç temel faktörün altını çiziyor:

1. Artan Şiddet: Hükümetin sivillere yönelik şiddet içeren baskısı en az 155 doğrulanmış ölümle sonuçlandı; yerel gözlemciler gerçek sayının önemli ölçüde daha yüksek olabileceğini öne sürüyor. Öğrenci hareketi odağını kotalardan devlet şiddetini ele almaya kaydırdı.
2. Halk Desteğinin Kaybı: Awami Birliği'nin otoriter eğilimlerine rağmen barışı ve istikrarı koruma yeteneği, halk desteğinin temel nedeniydi. Ancak son zamanlardaki şiddet olayları bu mantığı baltalıyor ve partinin meşruiyet iddiasını sürdürme ihtimalini ortadan kaldırıyor.
3. İnternetin Kapatılması: Hükümetin yakın zamanda interneti kapatması, devlet şiddetine ilişkin görsellerin ve haberlerin yayılmasını engellemeyi ve protesto organizasyonunu bozmayı amaçlıyor. Ancak ekonomik olarak internet bağlantısına bağımlılık nedeniyle bu sürdürülemez.
4. Potansiyel Tepki: İnternet yeniden sağlandığında, hükümete karşı halkın öfkesini yoğunlaştıracak şekilde çok sayıda eleştirel paylaşım ve medyada yer alması bekleniyordu.
5. Sokağa Çıkma Yasağı ve Askeri Müdahale: Hükümetin sokağa çıkma yasağı koyması ve ordunun konuşlandırılması protestoları geçici olarak bastırdı, ancak bu tedbir sonsuza kadar süremezdi. Sokağa çıkma yasağının nihai olarak kaldırılmasının protestoları yeniden alevlendirmesi muhtemeldi.
6. Sürdürülebilir Yönetişim: Tekrarlanan şiddet ve baskı döngüleri sürdürülemezdi. Hükümet barışçıl protestolara izin verirse bunalma riskiyle karşı karşıya kalırdı. Şiddetin devam etmesi, sokağa çıkma yasağı ve askeri konuşlandırma gibi daha sert önlemlerin alınmasını zorunlu kılacaktı.
7. İstifaya Direniş: Otoriter ve şiddet yanlısı olarak nitelendirilen Awami Birliği'nin gönüllü olarak istifa etmesi pek mümkün görünmüyordu. Hükümeti istifaya zorlayabilecek güçlü, bağımsız bir sivil toplum kuruluşunun olmayışı durumu daha da kötüleştiriyordu.
8. Askeri Müdahale: Hükümetin konumu savunulamaz hale geldikçe ordunun müdahale olasılığı da artıyor. Ordunun liderliği Awami Birliği'ne sadık olsa da, artan kaos onları kontrolü ele almaya ve potansiyel olarak özgür seçimleri kolaylaştırmaya zorlayabilirdi.
9. Tarihsel Direnç: Şeyh Hasina tarihsel olarak çeşitli krizlerden geçmeyi başarmış ve siyasi dirençliliğiyle itibar kazanmıştır. Ancak büyük ölçüde kendi kendine oluşan mevcut kriz, üstesinden gelinmesi olağanüstü bir siyasi zeka gerektiren benzeri görülmemiş bir zorluk sunuyordu.

Bergman, Bangladeş'teki siyasi manzaranın, hükümetin mevcut yolunda devam etmesi halinde askeri müdahale potansiyeli ve serbest seçimlere doğru kayma potansiyeli ile ciddi bir karışıklığın eşiğinde olduğu sonucuna vardı.

Bangladeş: Hasina'dan sonra

Sevilmeyen başbakan Bayan Hasina Wajid'in, haftalarca süren şiddetli protestolar ve güvenlik güçleri tarafından ayrım gözetmeksizin öldürmelerin ardından aniden istifa edip ülkeden kaçmasından bir gün sonra, Bangladeş Cumhurbaşkanı Muhammed Şahabuddin, Nobel ödüllü Dr. Mohammad Yunus'u Salı günü geçici hükümetin başına atadı. Karar, Cumhurbaşkanı Şahabuddin'in üç servisin şefleri ve Ayrımcılıkla Mücadele Öğrenci Hareketi'nin 13 üyeli heyetiyle Bangabhaban'da (başkanlık sarayı) yaptığı toplantıda alındı. Geçici hükümetin diğer üyelerinin atanması tamamlanma aşamasındadır. Ancak öğrenci liderleri, geçici hükümetin tamamen sivil olacağını ve askeri yönetimde olmayacağını açıkça belirttiler.

Devrilen Bangladeş Başbakanı Dakka'dan kaçtıktan yirmi dört saat sonra Delhi'nin Hindon hava üssüne indi. Hintli yetkililere göre Hasina, kız kardeşi Şeyh Rehana Siddiq ile birlikte nihai karara kadar "güvenli evde" bulunuyor.

Kaynaklar, İngiltere’nin sığınma talebini kabul etme ihtimalinin "olası olmadığını" doğruladığı için, nihai varış noktasının nereye olacağı hâlâ belirsiz. Hasina’ya, toparlanıp başkent Dakka'nın merkezindeki yemyeşil resmi sarayını terk etmesi için yalnızca 45 dakikalığına izin verildiğinden, çok kısa bir sürede Bangladeş'i aşağılayıcı bir utanç içinde terk etmek zorunda kaldı. BAE ve Suudi Arabistan gibi ülkelere sığınma seçeneklerini araştırdığı ve yakın ailesinin ABD, İngiltere, Finlandiya ve Hindistan'da ikamet eden üyeleriyle görüştüğü söyleniyor.

Bangladeş vatandaşları, sevilmeyen rejiminin, Hintli yetkililerin ve Hint gizli servisi RAW ajanlarının doğrudan ve dolaylı büyük desteği sayesinde suni olarak ayakta tutulduğunu her zaman biliyordu. Hatta birçoğu Bangladeş sivil ve güvenlik hizmetlerinde önemli pozisyonlarda açıkça istihdam ediliyordu. Ancak onun düşüşünden bu yana binlerce Hint sömürge görevlisinin Dakka'dan nefes kesici bir göçü yaşanıyor. Air India ve IndiGo, Dakka'ya özel uçuşlar düzenleyerek Bangladeş'in başkentindeki istikrarsız durumun ortasında 400'den fazla kişiyi Hindistan'a geri getirdi. Hintli bir yetkiliye göre, Air India özel bir uçuşuyla 7 Ağustos 2024 Çarşamba günü Dhaka'dan Yeni Delhi'ye 6'sı bebek 205 kişi taşıdı.

Şeyh Hasina'nın, askeri gizli servis DGIF'in denetimi altında 'Ayena Ghar' (Cam Ev) adında kişisel gizli hapishanesi vardır. Yandaşları, düşmanı olarak gördüğü kişileri kaçırıp alıkoyuyor ve yıllarca bu hapishanede yok ediyorlardı. Kimse onların ölü mü, canlı mı olduğunu bilmiyordu. Pek çok Ülke, Birleşmiş Milletler ve İnsan Hakları Örgütü bu tür kaçırılan kişiler hakkında sürekli soruşturma yaparken, Hasina onların nerede olduğuna dair herhangi bir bilgiyi inkâr etmeye devam etti. Ancak ülkeden kaçmasının ertesi günü, 'Ayena Ghar' nihayet ülkenin karanlık sırlarını açığa çıkardı ve uzun süredir gözaltında tutulan kişiler serbest bırakılarak aileleriyle yeniden bir araya geldi.

Nefret edilen otoriter diktatörlerin devrimci bir şekilde devrilmesinin ardından rutin olarak intikam ve şiddet patlamaları gelir, Hasina-sonrası Bangladeş de bunun istisnası değildir. Öfkeli çeteler, geçmiş yıllarda terör saltanatını yöneten Hasina parti liderlerinin yanı sıra Hasina'nın baskı aracı olarak hareket eden polis ve diğer güçlerin üyelerini de avlıyor. Ancak yeni liderlik, tüm anarşi ve kanunsuzluk girişimlerini durdurmak için çevrilmemiş taş bırakmıyor. İslami partiler, azınlık inanç gruplarına ait tapınakların ve ibadet yerlerinin korunmasında öncülük yapıyor. Ana İslami siyasi parti Cemaat İslami'nin lideri Dr. Shafiqur Rahman, 6 Ağustos'ta 'Affetme ve bağışlama zamanıdır: intikam değil' başlıklı bir başyazı yazdı. Şeyh Hasina'nın ordudaki baş yandaşlarından General Ziaul Hasan, 6 Ağustos'ta görevden alındı ve 7 Ağustos sabahı, öğrenci protestocuları karşı gelişigüzel ateş açılmasından sorumlu olduğu düşünülen kıdemli Polis memuru Biplob Kumar ile birlikte ülkeden kaçmaya çalışırken bir Emirates uçağından indirildi.

Chowdhury Mueen Uddin

Şeyh Hasina tarafından gıyabında ölüm cezasına çarptırılmış, İngiltere’de mukim Bangladeşli lider

Başvurulan kaynaklar

• What’s Behind Bangladesh’s Student Protests? | United States Institute of Peace (usip.org)
• Bangladesh student protests: Why is the government facing public anger? (bbc.com)
• https://www.reuters.com/world/asia-pacific/bangladesh-army-enforces-curfew-student-led-protests-spiral-2024-07-20/
• https://apnews.com/article/bangladesh-student-protests-curfew-government-jobs-quota-9af35994b4855ffac9bd962861447cda
• https://www.nytimes.com/article/bangladesh-student-protests.html
• The Quota Reform Protest In Bangladesh Is Much More Than It Seems  – The Diplomat
• What’s behind Bangladesh’s violent quota protests? | Protests News | Al Jazeera
• Government of Bangladesh must urgently halt mounting death toll of protestors (amnesty.org)
• Bangladesh’s top court rolls back most government job quotas after violent protests (msn.com)
• Bangladesh’s top court scales back government jobs quota after deadly unrest that has killed scores (msn.com)